Jeleń szlachetny (Cervus elaphus) niegdyś rzadki w Bolimowskim Parku Krajobrazowym, ostatnio pokazuje się coraz częściej. Przychodzi z Puszczy Kampinoskiej, wędrując na zachód. Prawdopodobnie Bolimowski Park jest za głośny dla szlachetnych jelenich uszu albo zbyt zatłoczony ?... Warto poznać go bliżej; a nuż spotkamy go na jakiejś ścieżce…
Jeleń występuje głównie w Europie, Azji, Ameryce Północnej i na północy Afryki, a przez działania człowieka - także w Ameryce Południowej i Australii. Na naszym kontynencie głównie występuje jeleń europejski (Cervus elaphus elaphus), nazywany również jeleniem skandynawskim. W Polsce żyje na terenie całego kraju i we wszystkich rodzajach lasów.
Jeleń może osiągać masę nawet ponad 300 kg, a w Polsce przeciętnie do 160 kg, choć na Mazurach zdarzają się osobniki, których waga dochodzi do 200 kg. Natomiast w Karpatach nawet do 250 kg. Samce (byki) są większe od samic (łań) i noszą poroże zwane wieńcem. Sierść (suknia) jeleni jest krótka, przylegająca i jednobarwna, zimą brązowoszara, latem czerwonobrązowa. U cieląt mogą występować na niej cętki.
Domem jeleni są lasy każdego typu, choć preferują one liściaste i mieszane z bogatym podszyciem, w których łatwo mogą znaleźć pokarm. Często przebywają w miejscach obfitujących w wodę, takich jak źródliska i młaki (zabagnione źródło wód podziemnych). Bardzo lubią kąpiele błotne w “babrzyskach”. W okresie wegetacji mają urozmaiconą dietę: od traw i ziół po liście i młode pędy drzew i krzewów. Nie gardzą też zbożem, ziemniakami i burakami. W zimie najchętniej żerują w jeżynowiskach oraz zjadają i ogryzają z kory młode pędy drzew, krzewów i krzewinek. Lubią też żołędzie, bukwie (orzeszki bukowe), porosty i wygrzebane podziemne części roślin. Dokonują szkód rolnych i leśnych, posilając się na polach i w młodnikach, szczególnie poprzez zgryzanie kory i zjadanie wierzchołków młodych drzew.
Jelenie są zwierzętami towarzyskimi w swoim gronie. Żerują zwykle w stadach zwanych chmarami, przemieszczającymi się w obrębie ostoi letnich i zimowych, które często znajdują się w różnych miejscach. Największe chmary tworzą samice z młodymi. Mogą im towarzyszyć młode samce (do 3 roku życia). Takie stada liczą najczęściej do kilkunastu osobników (czasem dochodzą do kilku setek). Chmarze przewodzi zawsze starsza i doświadczona łania, zwana licówką, posiadająca już potomstwo. Oddzielne, mniejsze chmary tworzą samce, najczęściej w podobnym wieku. W tych stadach tworzą się wyraźne struktury socjalne, zależne od masy ciała i poroża. We wrześniu zaczyna się okres godowy, zwany rykowiskiem. Trwa do początku października. W tym czasie do chmar łań dołączają grupy byków i przepędzają młode samce. Byki toczą walki między sobą i tworzą haremy z kilku a nawet kilkunastu łań. Po lasach rozbrzmiewają ryki (stąd nazwa rykowisko), które często odstraszają słabszych rywali. Jeśli trafią na siebie równorzędne osobniki, dochodzi do starć polegających na przepychaniu się porożami. Po rykowisku byki są słabsze i samotnie żerują, aby odzyskać utraconą masę. Potem znowu łączą się w małe męskie chmary na zimę.
U łań ciąża trwa 8 miesięcy. Młode rodzą się w maju lub czerwcu. Przed porodem przyszła matka odłącza się od stada na kilka tygodni. Choć młode już po 2 tygodniach mogą jeść pokarm roślinny i zaczynają podążać za matką, to ta karmi je mlekiem aż do zimy.
Ciekawostki o porożu zwanym u jeleni wieńcem.
Warto przypomnieć, czym różni się poroże od rogów. Rogi są stałe i zbudowane z tej samej substancji co włosy i pazury. Natomiast poroże, zbudowane z kości, w czasie wzrostu pokryte skórą zwaną scypułem, zmieniane jest corocznie. Po całkowitym uformowaniu się poroża scypuł obumiera i odpada.
Jeleń gubi poroże w lutym lub marcu. Wczesną wiosną zaczyna ono odrastać ponownie. Poroże składa się z dwóch tyk, które się rozgałęziają. Rozmiar poroża związany jest z wiekiem jelenia. Mały jelonek błotny pozbawiony jest poroża, a duże łosie czy karibu (renifery) mają niezwykle rozgałęzione tyki. Tyki mają nazwę związaną z liczbą odnóg. Szpicak to osobnik z pojedynczymi tykami. Dwie odnogi to widłak; potem sumuje się liczbę odnóg z obu tyk, i tak otrzymujemy: szóstaki, osiemnastaki czy dwudziestaki. Odnotowano nawet poroże określane jako sześciosześćdziesiątak mające na jednej tyce 33 odnogi.
Do zobaczenia wśród drzew.
Przygotował Marcin Wypych – stażysta w Oddziale Terenowym Bolimowskiego Parku Krajobrazowego (2020 r.)
Literatura
- Encyklopedia zwierzęta wydanie 1995, Polskie wydanie ELIPSA Warszawa 1993
- Ssaki Polskich Parków Narodowych, Kraków-Krempna 2014.
- Spotkania z przyrodą, ZWIERZĘTA, Stuttgart 1996.
Poroże jelenia, fot. K. Nowak
Jelenie, fot. K. Nowak